Αρχική » Μνημεία Εκκλησιαστικής Μουσικής » Καταβασιες Πέτρου Πελοπονήσιου

Σώμα Τέταρτο - Καταβασιες Πέτρου Πελοπονήσιου
(Από το Ειρμολόγιο των Καταβασιών του ιδίου, σύνθεση περ. 1764-1770)

Το παρόν Τέταρτο Σώμα της ιστορικής και φιλολογικής Σειράς «Μνημεία Εκκλησιαστικής Μουσικής» περιλαμβάνει (όπως και τα προηγούμενα Σώματα της ίδιας Σειράς) αποκλειστικά ένα είδος μελών.Συγκεκριμένα, περιλαμβάνει αργές Καταβασίες του Πέ­τρου Πελοποννησίου (1777) από το Ειρμολόγιο των Καταβασιών του ίδιου (σύνθεση περ. 1764-1770, α΄ έκδοση Κων/πολη 1825). Οι Καταβασίες αυτές εκτελούνται, στο σύνολό τους, από έναν επίσης ερμηνευτή και ψάλτη, τον μητροπολίτη Νικόδημο Βαλ­ληνδρά (2008).Η ηχογράφηση του Ειρμολογίου έγινε παλαιότερα (1990-1991). Στην πραγματικότητα, οι δημοσιευόμενοι εννέα (9) ψηφιακοί δίσκοι περιλαμβάνουν ό,τι περιέχει το Ειρμολόγιο του Πέτρου Πελοποννησίου στην α΄του έκδοση, με τα συμπλη­ρώματα του Πέτρου Βυζαντίου, του Γρηγορίου πρωτοψάλτου και του εκδότη Χουρμουζίου Χαρτοφύλακα (έχουν παραλειφθεί ελάχιστα που παραμένουν στο Αρχείο). Έτσι, στους δί­σκους αυτούς περιέχονται αναλυτικά και κατ’ ήχον: 13 Κανόνες του Πέτρου Πελοποννησίου, 4 του Πέτρου Βυζαντίου και 1 του Γρηγορίου πρωτοψάλτου (συνολικά 144 Κα­τα­βασίες, CD 1o-4o), επίσης τα επόμενα μέλη του Πέτρου Πελοποννησίου, οι Κανόνες της Μ. Εβδομάδας (Ειρμοί και Τροπάρια, CD 5o-6o), τα Ευλογητήρια και τα κατ’ ήχον Προσόμοια (CD 7o), τα κατ’ ήχον Καθίσματα και τα Αντίφωνα των Κυριακών του λεγέτου και του πλ α΄ ήχου (CD 8o), τέλος τα Εξαποστειλάρια του ίδιου και οι γνωστές Καταβασίες του Χουρμουζίου οι ψαλλόμενες «αντί του Άξιον εστίν» (CD 9o). H ερμηνεία στο Ειρμολόγιο των Καταβασιών του Πέτρου Πελοποννησίου, ενός τόσο σημαντικού μουσικού βιβλίου, από τον μητροπολίτη Νικόδημο Βαλληνδρά αποτελεί, στην ουσία, μιαν ανεπανάληπτη ιστορική και ψαλτική ερμηνευτική παρακαταθήκη. Η βα­θειά λειτουργική βίωση, η έλλογη αντίληψη των μουσικών κειμένων, η απόλυτη αίσθηση και ευστοχία του ρυθμού, τα πεποικιλμένα ιδιοπρόσωπα υφολογικά στοιχεία, ακόμη το θριαμ­βικό (σε πολλά) και πυρρίχειο (τα οποία ανταποκρίνονται άριστα στη μελική και ποιητική υφή των Κανόνων), τέλος η ειδική έμφαση και αυτάρκεια, με συνο­δά την ευφωνία και το μεστό ηχόχρωμα, καθιστούν τις ιστορικές αυτές ερμηνείες πραγματική πνευματική και αισθητική απόλαυση. Και στην περίπτωση αυτή, ένα ολόκληρο μουσικό βιβλίο (296 σελίδες), από τα σημαντικότερα και εκφραστικότερα στην ιστορία της Εκκλησιαστικής μουσικής, και με καταβολές σε μιαν αρχαιότατη παράδοση, έχει ηχογραφηθεί και ερμηνευθεί κατά τρόπον αυ­θεν­τικό και γνήσιο από έναν τόσο σημαντικό λειτουργικό Αρχιερέα και σπουδαίο ψάλτη μιας μεγάλης ερμηνευτικής γενιάς (που δεν υπάρχει πια).

EΙΡΜΟΛΟΓΙΟ ΤΩΝ ΚΑΤΑΒΑΣΙΩΝ ΠΕΤΡΟΥ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΟΥ
(Σύνθεση περ. 1764-1770)

Ιστορία - Μορφή - Σημασία

Στην Oρθόδοξη εκκλησιαστική Υμνογραφία ένα από τα πιο ποιητικά δημιουργήματα είναι ο Κανόνας.Πρόκειται για αρχαίο μελικό είδος (ακμή 8ος αι.) χωρισμένο σε εννέα μέρη που ονομάζονται Ωδές (στη λειτουργική πράξη η β΄ Ωδή δεν είναι σήμερα ενεργή).Κάθε Ωδή αποτελείται από τον λεγόμενο Ειρμό και τα Τροπάρια (συνήθως 3), τα οποία είναι μετρικά, ρυθμικά και μελικά όμοια προς τον αντίστοιχο Ειρμό.Θεματολογικά ο Ειρμός κάθε Ωδής συνδέεται συνήθως με συγκεκριμένο Βιβλικό θέμα (π.χ. ο Ειρμός της α΄ Ωδής με τη διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας, της γ΄ με την Προφήτιδα Άννα, της ζ΄ με τους Τρεις Παίδας εν καμίνω, της θ΄ με τη συνάντηση της Θεοτόκου και της Ελισάβετ).Απεναντίας, τα Τροπάρια αναφέρονται σταθερά στο θέμα της εορτής.Oι Κανόνες ψάλ­λονται στον Όρθρο (όλες οι Ωδές στον ίδιο ήχο) και αποτελούν το κεντρικότερο υμνολογικό στοιχείο των διαφόρων εορτών (Δεσποτικών, Θεομητορικών, Αγίων, Τριωδίου, Πεν­τηκοσταρίου, κλπ.).Συχνά οι Ειρμοί ψάλλονται και αυτόνομα (αμέσως μετά τους Κανόνες) σε αργό ειρμολογικό μέλος εναλλάξ από τους δύο Χορούς, και στην περίπτωση αυτή ονομάζονται Καταβασίες.Κατά το «Εκκλησιαστικό Τυπικό» του Κωνσταντίνου πρωτοψάλτου (Κων/πολη 1868, σ. 234) «Καταβασίαι λέγονται οι ειρμοί, διότι, αφού εψάλλοντο οι κανόνες, τότε των δύο χορών οι ψάλται καταβαίνοντες από τα στασίδιά των και ερχόμενοι εις το μέσον του ναού έψαλλον και οι δύο συμφώνως τους ειρμούς».Πρέπει να σημειωθεί ότι η Τυπική τάξη της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας ορίζει με ακρίβεια τις Καταβασίες που ψάλλονται σε ολόκληρο τον ενιαύσιο εορτολογικό κύκλο, και οι οποίες μπορεί να είναι της ίδιας ή και διαφορετικής εορτής, με συνηθέστερες τις Καταβασίες Ανοίξω το στόμα μου (βλ. Γ. Βιολάκη, Τυπικόν της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας, Αθήνα 1901, σ. 23).Το Βιβλίο (απλό και μουσικό) που περιέχει τους Ειρμούς (μερικές φορές και τα Τροπάρια) ονομάζεται «Ειρμολόγιο», ενώ εκείνο που περιέχει μόνο τις Καταβασίες «Ειρμολόγιο των Καταβασιών».

Το Ειρμολόγιο είναι από τα παλαιότερα μουσικά βιβλία (μαζί με το Στιχηράριο).Στην καθαυτό Βυζαντινή περίοδο φέρεται και αυτό ανώνυμο.Η πρώτη επώνυμη μελοποίηση του Ειρμολογίου πραγματοποιείται μετά την Άλωση από τον γνωστό Oικουμενικό πα­τριάρ­χη και σπουδαίο μουσικό Θεοφάνη τον Καρύκη (τέλος του 16ου αι.) και αμέσως έπειτα από τον Αγιορείτη μοναχό Ιωάσαφ τον επωνυμούμενο Νέο Κουκουζέλη (αρχές 17ου αι.).Και τα δύο αυτά χειρόγραφα μουσικά βιβλία δεν είχαν μεγάλη διάδοση.Η σπουδαιότερη ωστόσο επώνυμη μελοποίηση του Ειρμολογίου πραγματοποιείται στο β΄ μισό του ίδιου αιώνα από τον γνωστό μεγάλο μουσικό της εποχής Μπαλάσιο ιερέα.Η περίοδος αυτή (1650-1720) συμπίπτει με την πρώτη μεγάλη ακμή της Εκκλησιαστικής μουσικής μετά την Άλωση. Είναι ακριβώς η εποχή όπου πραγματοποιείται η πλήρης σχεδόν, και συστηματική, επώνυμη ανανέωση της εγκύκλιας σειράς των σημαντικότε­ρων μουσικών βιβλίων: Στιχηράριο Χρυσάφη του νέου (1655), Στιχηράριο Γερμανού Νέων Πατρών (1665), Αναστασιματάριο Χρυσάφη του νέου (1671) και, τέλος, Ειρμολόγιο Μπαλασίου ιερέως (παλαιότερο χρονολογημένο αντίτυπο 1679). Το Ειρμολόγιο του Μπαλασίου υιοθέτησε στην πράξη την ασματική παράδοση της Κωνσταντινούπολης («καθώς τανύν ασματομελωδείται εν Κωνσταντινουπόλει» δηλώνεται στον επίτιτλο), απόκτησε γρήγορα μεγάλη διάδοση, ενώ κυριάρχησε, απο­κλει­στικά σχεδόν, ως το β΄ μισό του 18ου αι.Στην ουσία πρόκειται για ένα από τα σπουδαιότερα μουσικά βιβλία των χρόνων της Τουρκοκρατίας.Πρέπει να προστεθεί ότι στην ίδια περίοδο επισημαίνεται ένα ακόμη επώνυμο Ειρμολόγιο (1682), του Ιβηρίτη μοναχού και «συμφοιτητή» του Μπαλασίου Κοσμά του Μακεδόνα, το οποίο πάν­τως δεν φαίνεται να είχε καμιά επιβολή και διάδοση. Στη δεύτερη μεγάλη ακμή (1770-1820), εποχή αναγεννητικής πνοής και δημιουργίας, μελοποιούνται δύο νέα επώνυμα, και νεωτερικά, Ειρ­μο­λόγια: το Ειρμολόγιο των Καταβασιών του Πέτρου Πελοποννησίου (σύνθεση περ. 1764-1770) και το Σύντομο Ειρμολόγιο του Πέτρου Βυζαντίου (πρώτο χρονολογημένο αντίτυπο 1803). Το Σύντομο Ειρμολόγιο του Πέτρου Βυζαντίου είναι το πρώτο τονισμένο σύντομο Ειρμολόγιο στην ιστορία της Εκκλησιαστικής μουσικής.Αδρό, συλλαβικό, εύρυθμο, και επιπλέον απλό στο ύφος και χρηστικό, μπόρεσε γρήγορα να επιβληθεί και να παραμείνει έκτοτε η βάση για οποιαδήποτε μετέπειτα μελοποίηση συντόμου Ειρμολογίου.Η συνοπτική αυτή επισκόπηση πρέπει να κλείσει με την αναγκαία μνεία του Ειρμολογίου (Καταβασιών και Συντόμου) του Ιωάννου λαμπαδαρίου (α΄ έκ­δο­ση, Κων/ πο­λη 1839).Στην ουσία πρόκειται για «καλλωπισμό» των δύο προηγουμένων Ειρμολογίων (Πέτρου Πελοποννησίου και Πέτρου Βυζαντίου) με αρκετές προσθήκες.Το Ειρμολόγιο του Ιωάννου, με τις αλλεπάλληλες επανεκδόσεις του (1856, 1876, 1903, 1912, και σύγχρονη φωτομηχανική της έκδ. του 1903) επιβλή­θηκε αμετάκλητα στη λειτουργική πράξη.Και σήμερα ακόμη εξακολουθεί να παραμένει το επίσημο Ειρμολόγιο στον χώρο του Oικουμενικού Πατριαρχείου και των «Πα­τριαρ­χικών» ψαλτών γενικότερα.

Το Ειρμολόγιο των Καταβασιών είναι ένα από τα τρία (μαζί με το Αναστασιματάριο και το Δοξαστάριο) βασικά μουσικά βιβλία που έχει μελοποιήσει ο Πέτρος Πελοποννήσιος. O πλήρης χειρόγραφος τίτλος του Ειρμολογίου είναι συνήθως ο ακόλουθος: Ειρμολόγιον συν θεώ αγίω περιέχον τας Καταβασίας των Δεσποτικών και Θεομητορικών εορτών, όπερ συνε­τέθη κατά το ύφος της αγίας του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας παρά του μουσικολογιοτάτου διδασκάλου λαμπαδαρίου κύρ Πέτρου Πελοποννησίου επ’ ωφελεία των Χριστιανών (Μονή Ξηροποτάμου αρ. χφ 375, έτος 1783). Σε ορισμένα αντίγραφα ο τίτλος είναι διαφορετικός, και συγκεκριμένα: Ταύτα μοι τω δομεστίκω Πέτρω συντέτακται προς τας εν τη της Κωνσταντίνου πόλεως Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία Καταβασίας των Δεσποτικών και Θεομητορικών εορτών (Μονή Ξηροποτάμου, αρ. χφ 372, έτος 1785). Από τις ενδείξεις αυτές συνάγεται ότι το Ειρμολόγιο: 1) έχει συντεθεί κατά την ασματική παράδοση της Κωνσταντινούπολης, και ειδικότερα «κατά το ύφος» της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. Το ύφος αυτό διαμορφώθηκε, όπως φαίνεται, ήδη από τις αρχές του 18ου αι., ενώ έλαβε την οριστική του μορφή ακριβώς από τη μουσική ιδιοφυΐα του ίδιου του Πέτρου Πελοποννησίου. 2) O χρόνος σύνθεσης τοποθετείται στην περίοδο που ο Πέτρος ήταν ακόμη δομέστικος (περ. 1764-1770). Μάλιστα η αναφορά στο α΄ πρόσωπο υποδηλώνει σαφώς και αρχικό πρωτόγραφο του ίδιου.Το παλαιότερο πάντως, μέχρι στιγμής, χρονολογημένο αντίτυπο είναι του έτους 1773 (Συλλογή Γριτσάνη, αρ. χφ 13, αυτόγραφο Πέτρου Βυζαντίου).Το Ειρμολόγιο του Πέτρου απόκτησε γρήγορα πολύ μεγάλη διάδοση αντικαθιστώντας στην πράξη, σχεδόν εξολοκλήρου, το ως τότε σε χρήση Ειρμολόγιο του Μπαλασίου. Πρέπει να σημειωθεί ότι έχει μεταγραφεί στη Νέα μέθοδο από τον Γρηγόριο λαμπαδάριο (σε συνεργασία με τον Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα, έτος μεταγραφής [1816-1817]) και ότι, σ’ αυτήν την φάση, συμπληρώθηκε μέ «τινα αναγκαία ελλείποντα» (βλ. επόμενη παράγραφο), όπως άλλωστε δηλώνεται σε συγκεκριμένα χειρόγραφα αντίτυπα: […] επεξηγηθέν δε και εις το ευληπτότερον μετενεχθέν κατά τον νέον της μουσικής τρόπον παρά των μουσικοδιδασκάλων Γρηγορίου λαμπαδαρίου και Χουρμουζίου, εν ω εμπεριέχονται αι καταβασίαι των δεσποτικών και θεομητορικών εορτών […] και τα προσόμοια των εξαποστειλαρίων. Προσετέθησαν δε εν τω ανήκοντι μέρει της βίβλου καί τινα αναγκαία ελλείποντα, άτινα εμελουργήθησαν παρά Πέτρου Βυζαντίου και Γρηγορίου λαμπαδαρίου (Εθν. Βιβλ. της Ελλάδος, αρ. χφ 915, έτος [1816-1819], Γεννάδειος Βιβλιοθήκη αρ. χφ 27.1, έτος 1817, κλπ.).Με τη συμπληρωμένη αυτή μορφή πέρασε στις έντυπες εκδόσεις (υπήρξε από τα πρώτα μουσικά βιβλία που τυπώθηκαν, Κων/πολη 1825, εκδότης Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ) και με τη μορφή ακριβώς αυτή είναι έκτοτε γνωστό.

Το Ειρμολόγιο των Καταβασιών του Πέτρου Πελοποννησίου χωρίζεται βασικά σε δύο κύρια Μέρη και, κατά την έντυπη εκδοχή του, περιλαμβάνει: 1) Στο Α΄ Μέρος, στο καθαυτό Ειρμολόγιο των Καταβασιών, είκοσι (20) Κανόνες (συνολικά 204 Καταβασίες), κατά την τάξη των οκτώ ήχων, του ίδιου του Πέτρου Πελοποννησίου, και συγκεκριμένα: της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, των Χριστουγέννων (Α΄ και Β΄ Κανόνας), της Σταυροπρο­σκυνήσεως, του Πάσχα, της Κυριακής του Θωμά, των Θεοφανείων (Α΄ και Β΄ Κανόνας), της Υπαπαντής, του Ευαγγελισμού, της Μεταμορφώσεως, της Κυριακής των Βαΐων, της Μεσοπεντηκοστής, της Αναλήψεως, της Κυ­­ριακής της Πεντηκοστής, της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, της Μ. Δευτέρας (Ειρμοί και Τροπάρια), της Μ. Τρίτης (Ειρμοί και Τροπάρια), της Μ. Τετάρτης (Ειρμοί και Τροπάρια), της Μ. Πέμπτης (Ειρμοί και Τροπάρια) και του Μ. Σαββάτου (πλήρης ο Κανόνας). Στο κύριο αυτό Σώμα παρεμβάλλονται πέντε (5) Κανόνες (40 Καταβασίες) του Πέτρου Βυζαντίου ήτοι του Ασώτου, της Α΄ Κυριακής των Νηστειών, του Τελώνου και Φαρισαίου, των Απόκρεω και της Τετάρτης της Μεσοπεντηκοστής, επίσης ένας (1) Κανόνας (8 Καταβασίες) του Γρηγορίου λαμπαδαρίου, του Σαββάτου του Λαζάρου, καθώς και τα Καθίσματα της Μ. Εβδομάδας του ίδιου, τέλος ένας (1) ακόμη (παραπληρωματικός), της Κυριακής της Πεντηκοστής, του εκδότη Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, και ορισμένα άλλα δευτερεύοντα μέλη (Καταβασίες παραπληρωματικές σε Ωδές Κανόνων). 2) Στο Β΄ Μέρος περιέχονται αποκλειστικά ειρμολογικά μέλη του Πέτρου Πελοποννησίου, συγκεκριμένα: τα Ευλογητάρια, τα Μεγαλυνάρια του Μ. Σαββάτου, τα κατ’ ήχον Προ­σόμοια, τα κατ’ ήχον Καθίσματα με τα Θεός Κύριος, τα Απολυτίκια και τα Θεοτοκία, τα Αντίφωνα των Κυριακών (του λεγέτου και του πλ α΄ ήχου) και, τέλος, τα Εξαποστειλάρια. Το έντυπο Ειρμολόγιο συμπληρώνεται με είκοσι μία (21) Καταβασίες του Χουρμουζίου υπό την ένδειξη: Καταβασίαι, ψαλλόμεναι αντί του Άξιον εστίν, εν πάσαις ταις Δεσποτικαίς και Θεομητορικαίς Εορταίς του όλου Ενιαυτού. Καλλωπισμός Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος.Η έντυπη αυτή εκδοχή του Ειρμολογίου παρουσιάζεται τυπικά, με τις εμβόλιμες προσθήκες, περισσότερο ολοκληρωμένη. Ωστόσο, ό,τι προέχει εδώ είναι, στην ουσία, ο καθαυτό αυθεντικός πυρήνας της μουσικής δημιουργίας του Πέτρου Πελοποννησίου. Φαίνεται πάντως ότι οι παρεμβάσεις των επιγόνων (Πέτρου Βυζαντίου, Γρηγορίου πρωτοψάλτου, Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος) διευκόλυναν την απομάκρυνση από το πρωτότυπο Ειρμολόγιο του Πέτρου και τη μετάλλαξή του, λίγο αργότερα, στο Ειρμολόγιο του Ιωάννου πρωτοψάλτου.

Το Ειρμολόγιο του Πέτρου Πελοποννησίου είναι ένα από τα σπουδαιότερα μουσικά βι­βλία της δεύτερης μεγάλης ακμής (1770-1820) της Εκκλησιαστικής μουσικής και, πρέπει να τονισθεί, όλης γενικά της Τουρκοκρατίας.Με τη συνθετική δράση του μεγάλου αυτού μουσικού εγκαινιάζεται στην πράξη η ολική σχεδόν ανανέωση του εκκλησιαστικού μουσικού ρεπερτορίου (Αναστασιματάριο - Δοξαστάριο - Ειρμολόγιο - Νέα Παπαδική) που συμπίπτει μάλιστα με την καθόλου αναγεννητική ορμή του Ελληνισμού στα ίδια αυτά χρόνια (1770-1820) του λεγομένου σήμερα Νεοελληνικού Διαφωτισμού.Το κυριότερο χαρακτηριστικό του νέου αυτού μουσικού βιβλίου είναι ο εμπνευσμένος πράγματι εμπλουτισμός του αργού ειρμολογικού μέλους, και μάλιστα κατά τρόπον εξαιρετικά εύρυθμο και ηδύ.Καταρχήν, στην ιστορία της μουσικής είναι η πρώτη φορά που μελοποιείται ένα συντετμημένο αυτόνομο Ειρμολόγιο των Καταβασιών, όπως αυτό του Πέτρου Πελοποννησίου, το οποίο πάντως στοιχείται στη μελισματική παράδοση του Ειρ­μολογίου του Αγιορείτη μοναχού Ιωάσαφ Κουκουζέλη (αρχές 17ου) και σ’ εκείνο του Θεοφάνη του Καρύκη (τέλος 16ου αι.), πιθανότατα και σε αντίστοιχη προφορική.Στην παλαιότερη γραπτή παράδοση έχουν επισημανθεί επίσης οι Καταβασίες του Ευαγ­γελισμού του Ιβηρίτη μοναχού Κοσμά του Μακεδόνα (β΄ μισό 17ου αι.), αλλά χωρίς συνέχεια και διάδοση.Έτσι, η καινοτόμος δράση του Πέτρου Πελοποννησίου αναδεικνύεται εδώ ριζοσπαστική και πρωτότυπη. Πέρα από τα προηγούμενα, μεγάλο εν­διαφέρον παρουσιάζει το ίδιο το μουσικό ύφος: λιτό (παρά τον εκφραστικό πλούτο), καλλιεπές και έντεχνο, ανεπιτήδευτο ωστόσο, φυσικό και ρέον. Στην πραγματικότητα παραπέμπει σε μιαν όντως κλασική διατύπωση, όπου το παραδοσιακό υλικό υποτάσσεται, κατά τρόπο μοναδικό, στην ιδιοφυή μουσική έμπνευση.Σήμερα το Ειρμολόγιο του Πέτρου Πελοποννησίου είναι «νεκρό» στη λειτουργική πράξη (έχει αντικατασταθεί, όπως ειπώθηκε, από το Ειρμολόγιο του Ιωάννου πρωτοψάλτου).Παρόλ’ αυτά έχει πολ­λά να διδάξει για την εκκλησιαστική σύνθεση, την αρμονική σύζευξη Λόγου και Μέ­λους, τον λαμπρό ηχοχρωματικό τονισμό των ποιητικών κειμένων.Χωρίς υπερβολή, πρέπει να θεωρηθεί μία από τις σημαντικότερες μουσικές εκφράσεις της νεώτερης εκ­κλη­σιαστικής σύνθεσης. Γενικότερα, μιά σπουδαία καλλιτεχνική κατάκτηση του καθόλου Νεοελληνικού πολιτισμού.

Ηχογράφηση και Ερμηνεία

Το Ειρμολόγιο των Καταβασιών του Πέτρου Πελοποννησίου έχει εκτελεσθεί ολόκληρο (1990-1991) κατά την α΄ έντυπη εκδοχή του (Κων/πολη 1825) από τον μητροπολίτη Νικόδημο Βαλληνδρά (2008).Αποτελείται από εννέα (9) ψηφιακούς δίσκους (CD) και έχει ταξινομηθεί ως Σώμα Τέταρτο στη Σειρά «Μνημεία Εκκλησιαστικής Μου­σικής». Στους Δίσκους αυτούς περιέχονται αναλυτικά, και κατ’ ήχον (έχουν παραλειφθεί ελάχιστα, τα οποία παραμένουν στο Αρχείο): 13 Κανόνες του Πέτρου Πελοποννησίου, 4 του Πέτρου Βυζαντίου και 1 του Γρηγορίου πρωτοψάλτου σε εορτές του Ενιαυτού, του Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου (συνολικά 144 Καταβασίες, CD 1ο-4ο) και τα επόμενα μέλη του Πέτρου Πελοποννησίου: οι Κανόνες της Μ. Εβδομάδας (Ειρμοί και Τροπάρια, CD 5ο-6ο), τα Ευλογητάρια και τα κατ’ ήχον Προσόμοια (CD 7ο), τα κατ’ ήχον Καθίσματα και τα Αντίφωνα των Κυριακών του λεγέτου και του πλ α΄ ήχου (CD 8ο), τέλος τα Εξαποστειλάρια (του Πέτρου Πελοποννησίου) και οι γνωστές Καταβασίες του Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος οι ψαλλόμενες «αντί του Άξιον εστίν» (CD 9ο). Η εκτέλεση του Ειρμολογίου του Πέτρου Πελοποννησίου αποτελεί έργο επίπονο και σπουδαίο.Καταρχήν, η ερμηνεία σ’ αυτό του Νικοδήμου Βαλληνδρά συνδέεται με ορισμένα ιδιοπρόσωπα, και χαρακτηριστικά, δεδομένα. 1) Το πρώτο είναι η μα­κρόχρονη λειτουργική βίωση και πράξη, καθώς μάλιστα ο ίδιος έψαλλε σταθερά Καταβασίες στους Όρθρους.Η εμπειρία αυτή παρουσιάζεται έντονα αποτυπωμένη στην παρούσα εκτέλεση, πολύ περισσότερο που ρυθμοί και μέλη, στις εκτελούμενες Καταβασίες, παραπέμπουν κατευθείαν στον Πέτρο τον Πελοποννήσιο (να σημειωθεί ότι οι ίδιες οι Καταβασίες του δεν ψάλλονται σήμερα). 2) Το δεύτερο είναι οι βαθύτερες μουσικές καταβολές και η οικείωση στο ύφος και στην παράδοση του Oικουμενικού Πατριαρχείου και της Κωνσταντινούπολης γενικότερα (διαμέσου του δασκάλου, και θείου του, Γρηγορίου Βαλληνδρά, μαθητή του φημισμένου πρωτοψάλτη της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας Ιακώβου Ναυπλιώτη). Η παρατήρηση αυτή καλύπτει βέβαια το γενικότερο ερμηνευτικό ιδίωμα του μητροπολίτη Νικοδήμου Βαλληνδρά, ωστόσο στις Καταβασίες εδώ αποκτά ξεχωριστή σημασία, καθώς διευκολύνει την ορθή απόδοση ενός αυστηρού και δύσκολου μουσικού είδους, τό οποίο πήρε μεγάλη ανάπτυξη ειδικά στην Κωνσταντινούπολη (και σήμερα ακόμη οι Καταβασίες ψάλλονται κανονικά εκεί, κατά την αρχαία τάξη, στον πατριαρχικό Ναό). 3) Το τρίτο είναι απόλυτα προσωπικό: η ισχυρή έλλογη αντίληψη των μουσικών κειμένων. Το στοιχείο αυτό αποτελεί επίσης γενικότερο χαρακτηριστικό της ερμηνευτικής προσέγγισης του μητροπολίτη Νικοδήμου Βαλληνδρά, ωστόσο εδώ ενεργεί περισσότερο αποτελεσματικά, προκειμένου μάλιστα για δύσκολα ρυθμικά μέλη και με μακροσκελή, συχνά δυσνόητα ποιητικά κείμενα.Η ιδιότητα της έλλογης προσέγγισης αποτελεί κλειδί για την εξήγηση πολλών δεδομένων στην ερμηνεία του Ειρμολογίου των Καταβασιών του Πέτρου Πελοποννησίου από τον μητροπολίτη Νικόδημο Βαλληνδρά.Καταρχήν, ένα από τα πιο σπουδαία χαρακτηριστικά της ερμηνείας είναι η αείροη ρυθμική έκβαση.Μέλη, όπως οι Ειρμοί, οι οποίοι στηρίζονται ουσιαστικά στον ρυθμό και στο μέτρο, απαιτούν κατά την εκτέλεση ειδική εμπειρία, αντίληψη και γνώση, ακόμη δεξιοτεχνία και αίσθηση του συγκεκριμένου αυτού μουσικού εί­δους.Έτσι, στην εκτέλεση εδώ πρέπει να εξαρθεί ιδιαίτερα η ευστοχία του ρυθμού, ο οποίος αποτελεί, και στην περίπτωση αυτή, ουσιαστικό όχημα της μελωδίας.Στη ρυθμική απόδοση συμβάλλουν επίσης, με τη σειρά τους, ο ιδιότυπος (και αρχαιοπρεπής) το­νι­σμός (με περισσότερη ανάλωση χρόνου στη θέση) και η εξαιρετική ακρίβεια της χρονικής αγωγής. Ένα δεύτερο στοιχείο, εξίσου σημαντικό είναι το παλαιότροπο ύφος, συγ­κε­κριμένα η κατά τρόπον ισοσθενή και πεποικιλμένον εκφορά και απαγγελία των με­λών.Πρέπει μάλιστα να τονισθούν ιδιαίτερα οι λελογισμένες αναλύσεις των ποιοτικών χαρακτήρων, υποταγμένες φυσιολογικά στη ροή του όλου ερμηνευτικού σχήματος.Ακό­μη, ορισμένα, περισσότερο προσωπικά, υφολογικά στοιχεία, όπως το κομψό και το εύχαρι, κυρίως όμως το θριαμβικό (σε πολλά) και πυρρίχειο, τα οποία ανταποκρίνονται άριστα στη μελική και ποιητική υφή των Κανόνων, τέλος η έμφαση, η σιγουριά, το στεντόρειο.Γενικότερα, η ερμηνεία στο Ειρμολόγιο των Καταβασιών του Πέτρου Πελοποννη­σίου αποτελεί, στην πραγματικότητα, λειτουργική ψαλτική παρακαταθήκη του μητροπολίτη Νικοδήμου Βαλληνδρά. Και στην περίπτωση αυτή, ένα ολόκληρο μουσικό βι­βλίο (296 σελίδες), από τα σημαντικότερα και εκφραστικότερα στην ιστορία της Εκ­κλη­σιαστικής μουσικής, και με καταβολές σε μιαν αρχαιότατη παράδοση, έχει ηχογραφηθεί και ερμηνευθεί κατά τρόπον αυθεντικό και γνήσιο από έναν Αρχιερέα και σπουδαίο ψάλτη μιας μεγάλης ερμηνευτικής γενιάς (η οποία δεν υπάρχει πια).

Επι μέρους Μέλη και Σχολιασμοί

Από το σύνολο του ηχογραφημένου και ταξινομημένου υλικού (των 9 ψηφιακών δί­σκων) σχολιάζονται επιλεκτικά εδώ έξι (6) Κανόνες, συνολικά 54 Καταβασίες, οι πε­ρισ­σότερες από τις οποίες έχουν και αλλού δημοσιευθεί (στη σειρά Ανθολογίες, με ταξινομικό αριθμό Ανθολογία Όγδοη).Η εκλογή έχει γίνει με βάση τον τρόπο εκφοράς και ερμηνείας, την ποικιλία των ήχων, την ενδεικτική κάλυψη του εορτολογικού κύκλου, ακόμη την παράθεση χαρακτηριστικών μελών του όλου Ειρμολογίου του Πέτρου Πελοποννησίου.Η πρώτη (1η) ομάδα Καταβασιών είναι του Κανόνα της Κοιμήσεως της Θεο­τόκου Πεποικιλμένη τη θεία δόξη ηχ α΄ (CD 1, αρ. 1).Πρόκειται για ερμηνεία λαμπρή, δυναμική, στεντόρεια, με φανερά τα τεκμήρια της ζώσας λειτουργικής οικείωσης και εμπειρίας.Ερμηνεία πλούσια σε εκφραστικότητα και ποικίλματα, με ύφος σθεναρό και υψιπετές, η οποία εξαίρει έξοχα μέλος και κείμενο, από τις πιο ενδιαφέρουσες της όλης Συλλογής. Η δεύτερη (2η) ομάδα είναι οι Καταβασίες της Κυριακής του Θω­μά Άσωμεν πάντες λαοί ηχ α΄(CD 2o, αρ. 2) σε ύφος (ως αναστάσιμου κανόνα) χαρμόσυνο και επινίκιο. Η ερμηνεία στις Καταβασίες αυτές, ομόλογη προς την ιδέα του ποιητικού και μουσικού κειμένου, είναι έντονα ρυθμική και εξίσου πανηγυρική και χαρμόσυνη.Σταθερή και στιβαρή αναδύνει ταυτόχρονα τη λειτουργική εμπειρία και την εορταστική κατάνυξη. Με τα πρώτα αυτά δείγματα ερμηνείας εισάγεται κανείς αμέσως στο εκκλησιαστικό και αρμόδιο ύφος του Ειρμολογίου των Καταβασιών του Πέτρου Πελοποννησίου. Η τρίτη (3η) είναι οι Καταβασίες του γνωστού Κανόνα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου (και του Ακαθίστου) Ανοίξω το στόμα μου στον ήπιο τρόπο του αφηγηματικού λεγέτου (CD 3ο, αρ. 1). Πρόκειται για τις Καταβασίες οι οποίες, κατά την πατριαρχική τάξη (και το οικείο Τυπικό), ψάλλονται στις περισσότερες γιορτές του Χρό­νου. Σ’ αυτές το ύφος, όντως αφηγηματικό και ήπιο, υποβάλλει ταυτόχρονα σθένος και ηδύτητα. Η ερμηνεία εδώ είναι, στο σύνολό της, πράγματι εντυπωσιακή: σταθερή και ισόρροπη, με ιδιάζουσα τεχνική και ομόλογη έμφαση, ταυτόχρονα κατανυκτική, ήρε­μη, εκκλησιαστική. Ένα από τα πιο οικεία παραδοσιακά μέλη αναδεικνύεται έξοχα, στην περίπτωση αυτή, με τη λαμπρή αργοσύντομη σύνθεση του Πέτρου Πελοποννησίου και την ανάλογη ερμηνεία του μητροπολίτη Νικοδήμου Βαλληνδρά. Η τέταρτη (4η) είναι οι Καταβασίες του Κανόνα της Αναλήψεως Τω σωτήρι θεώ στον πλ α΄ ήχο με βά­ση τον Κε, ένα από τα πιο θριαμβικά και υψίτονα μέλη της Συλλογής του Ειρμολογίου (CD 3o, αρ. 4).Η ερμηνεία σ’ αυτές, εξίσου δυναμική και στεντόρεια, αποτυπώνει εξαί­ρετα τον βαθύτερο χαρακτήρα και την ουσία του μέλους, καθώς προβάλλει το θριαμβικό και νικητήριο σε έντονο βαθμό.Oι Καταβασίες αυτές, όπως μάλιστα ερμηνεύονται στη συγκεκριμένη περίπτωση, δείχνουν τους μεγάλους και κρυμμένους θησαυρούς (άγνω­στους ακόμη στους πολλούς) της εκκλησιαστικής ποιητικής τέχνης και ψαλμωδίας.Η πέμπτη (5η) είναι οι Καταβασίες του Κανόνα στην Ύψωση του Τιμίου Σταυρού Σταυρόν χαράξας Μωσής σε ήχο πλ δ΄ με βάση τον Γα (CD 4o, αρ. 2).Το μέλος σ’ αυτές, ομό­λογο απόλυτα και πάλι προς την ιδέα του ποιητικού κειμένου, είναι το ίδιο εκφραστικό και πλούσιο, περισσότερο ωστόσο εμβατηριακό και, αντίθετα, μεσόφωνο. Επίσης, η ερμηνεία, εμφαντική και εύφωνη, κυριαρχείται και εδώ από την αυτεπίγνωση και την άνεση της λειτουργικής εμπειρίας και βίωσης.Και επιπλέον, ηχεί με λαμπρό και διαυγές ηχόχρωμα, με εύρος, με αρχοντική και επιβλητική διατύπωση, ακόμη με λιτά και, ταυτόχρονα, πλουσιότυπα μελίσματα. Ένα όντως εξαιρετικό μέλος σε μια, κατά συγκυρίαν, εξαιρετική εκτέλεση. Η έκτη (6η), και τελευταία, ομάδα είναι οι Καταβασίες (και τα Τροπάρια) του Κανόνα (Τριωδίου) της Μ. Δευτέρας Τω την άβατον ηχ β΄ χρωματικός (CD 5o, αρ. 1), από τα ωραιότερα και δυσκολότερα, ρυθμικά και μετρικά, μέλη (όπως και οι υπόλοιποι Κανόνες της Μ. Εβδομάδας): σε ήπιους και μελωδικούς τόνους, αφηγηματικό ύφος, ισοτονική σχεδόν διατύπωση, χωρίς υψίτονες εξάρσεις, όπως απαιτεί άλλωστε ο τρόπος και το ήθος της ημέρας στην οποία ψάλλεται. Και στην εκτέλεση αυτή είναι έκδηλη η απόλυτη κατοχή των εκφραστικών μέσων, κυρίως όμως η έντονη συνείδηση του ρυθμικού σχήματος και η αποτύπωση του ειδικού μελικού χρωματικού φάσματος.Εξαίρεται ακόμη στις Καταβασίες αυτές η ευφωνία, η διαύγεια του ηχοχρώματος και η επιβλητική βαθύφωνη απόδοση.Ένα από τα πολύ γνωστά λειτουργικά μέ­λη αναδεικνύεται λαμπρά στην εξαιρετική σε ύφος και διατύπωση πεποικιλμένη σύνθεση του Πέτρου Πελοποννησίου και στην ανεπανάληπτη, και ιστορική, βιωματική εκτέλεση του μητροπολίτη Νικοδήμου Βαλληνδρά. Εδώ, τέλος, πρέπει να προστεθεί η υψιπετής, και εξίσου λαμπρή, εκτέλεση των Ευλογηταρίων και των Προσομοίων (CD 6o), καθώς επίσης των Καθισμάτων και Αντιφώνων των Κυριακών (CD 7o).

Τα δείγματα αυτά (6 Κανόνες, 54 Καταβασίες-Τροπάρια, τα Ευλογητάρια, τα Προσόμοια, τα Καθίσματα, τα Αντίφωνα) είναι από τα ωραιότερα και περισσότερο χαρακτηριστικά αργοσύντομα ειρμολογικά μέλη του Πέτρου Πελοποννησίου.Μιά αρχαιότατη μελική παράδοση, το Ειρμολόγιο, έχει βρει τη νεώτερη κλασική μορφή του χάρη στη μουσική ιδιοφυΐα του μεγάλου αυτού εκκλησιαστικού μουσικού και συνθέτη.Και μάλιστα, όπως η ασματική αυτή παράδοση διαμορφώθηκε στη νεωτερική Κωνσταντινούπολη του β΄ μισού του 18ου αιώνα, και ειδικότερα στον χώρο της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας.Στην ουσία, πρόκειται για ένα μουσικό είδος, το οποίο διασώζει στο ακέραιο την ισοστοιχία Λόγου και Μέλους και στο οποίο η μουσική έκφραση υπηρετεί και αναδεικνύει λαμπρά την ιδέα του ποιητικού κειμένου.Με τα δεδομένα αυτά, το Ειρμολόγιο των Καταβασιών του Πέτρου Πελοποννησίου παραμένει ένα από τα σπουδαιότερα μουσικά βιβλία στην ιστορία της νεώτερης (ακόμη και της παλαιότερης) Εκκλησιαστικής μουσικής σύνθεσης και δημιουργίας.Η σημασία του γίνεται σήμερα περισσότερο αισθητή, καθώς έχει ηχογραφηθεί ολόκληρο, και μάλιστα σε μια ερμηνεία αυθεντική και παλαιότροπη, η οποία στηρίζεται, ταυτόχρονα, στη μακρόχρονη βιωματική λειτουργική εμπειρία και πρακτική.