CD 1ο
ΚΡΑΤΗΜΑΤΑ
1 CD (ΜΚ 01)
Διάρκεια: 60´.53´´
Ηχογράφηση: Ιούλιος 1989
Ψάλλει:
Πατήρ Παναγιώτης Τσινάρας
Αθήνα 2014, ISBN 978-960-8009-41-7
Περιεχόμενα
- Κράτημα ηχ α΄Κε Ξένου του Κορώνη 16´.39´´
- Κράτημα ηχ α΄ Ξένου του Κορώνη 14´.50´´
- Κράτημα ηχ α΄ Γαβριήλ Ιερισσού 14´.50´´
- Κράτημα ηχ α΄Κε Ξένου του Κορώνη 16´.39´´ (2η εκδοχή, με διαφορετικά ισοκρατήματα)
Σχολιασμός
Με το παρόν δημοσιευόμενο CD εγκαινιάζεται το Σώμα ΄Έβδομο της καθαυτό φιλολογικής Σειράς “Μνημεία Εκκλησιαστικής Μουσικής”, και υπό τον διακριτό τίτλο “Κρατήματα (14ος-17ος αι.)”. Πρόκειται για τα Κρατήματα που περιέχονται στο λεγόμενο Παλαιό Κρατηματάριο, ειδικό μουσικό βιβλίο με μεγάλη χειρόγραφη παράδοση, και το οποίο έχει μεταγραφεί ολόκληρο στη Νέα μέθοδο από τον Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα (σε δύο ογκώδεις τόμους, Εθν. Βιβλ. της Ελλάδος, ΜΠΤ αρ. χφ 710 και 711, έτος μεταγραφής 1817). Τα νεώτερα Κρατήματα (τέλος 17ου-αρχές 19ου αι.), συγκεντρωμένα όλα στο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο ως Β΄ Μέρος του, έχουν ήδη εκτελεσθεί από σπουδαίους παραδοσιακούς ψάλτες (“Μνημεία”, Σώμα Δεύτερο, CD αρ. 5, 12-14). Τα Κρατήματα, μέλη με συλλαβές άσημες (τετε, τεριρεμ, τοτοτο, κ.ά.), είναι από τις πιο ενδιαφέρουσες εκκλησιαστικές συνθέσεις, καθώς η μουσική έμπνευση σ’ αυτά, απαλλαγμένη από τον αυστηρό περιορισμό ενός καθορισμένου κειμένου, είναι ιδιαίτερα πλούσια και πρωτότυπη. Στο παρόν CD περιέχονται τρία παλαιά Κρατήματα, δύο (το ένα σε διπλή εκτέλεση) Ξένου του Κορώνη (ακμή περ. 1320-1350), ενός από τους σημαντικότερους γενικότερα συνθέτες Κρατημάτων, και ένα του Γαβριήλ επισκόπου Ιερισσού (16ος αι.). Τα Κρατήματα ψάλλει ο Πρωτοπρεσβύτερος του Οικουμενικού Πατριαρχείου πατήρ Παναγιώτης Τσινάρας (†1995, ηχογράφηση 1989). Η ερμηνεία του πατρός Παναγιώτη Τσινάρα στα παλαιά, και πρωτοεκτελούμενα, αυτά Κρατήματα εγγράφεται στη γενικότερη εμπειρία της Κωνσταντινουπολίτικης εκφοράς και παράδοσης, καθώς και στο ιδιότεχνο προσωπικό ψαλτικό του ιδίωμα. Η ενδοφωνική, η “αχρονική” και ελαφρά διασταλτική απόδοση, αλλά και η υπερβατική εν πολλοίς αίσθηση και το πλούσιο και βαθύ αίσθημα, αποτυπώνουν καίρια τον ειδικό ιστορικό χρόνο και την ουσία των μελών. Εξαιρετικά ενδιαφέρον εδώ ότι τα ισοκρατήματα ανήκουν στον ΄Άρχοντα πρωτοψάλτη του Οικουμενικού Πατριαρχείου Θρασύβουλο Στανίτσα (†1987) και ότι το ένα Κράτημα του Κορώνη εκτελείται ταυτόχρονα και με νεωτερικά ισοκρατήματα (με αισθητά διαφορετικό άκουσμα). Μέσα σε μιαν έντονη ροπή σήμερα αυθαίρετης ερμηνευτικής προσέγγισης των παλαιών εκκλησιαστικών μελών (ισοπεδωτικές χορωδιακές εκτελέσεις, τυποποίηση που αίρει την ελευθερία της ιστορικής προφορικότητας, εκτέλεση Κρατημάτων ως οργανικών συνθέσεων), οι ερμηνείες εδώ του πατρός Παναγιώτη Τσινάρα αποτελούν λαμπρό δείγμα όχι μόνο για τη βαθειά φυσική αίσθηση του ιστορικού χρόνου, αλλά και για τον απόλυτο σεβασμό στην παλαιότητα και στην ιστορικότητα των συγκεκριμένων αυτών εκκλησιαστικών μελών.
Κρατήματα Ξένου Κορώνη - Γαβριήλ Ιερισσού : Εκτέλεση και Ερμηνεία
Ο Ξένος Κορώνης (ακμή περ. 1320-1350, πολλά μέλη του ήδη σε χειρόγραφο του έτους 1336) λαμπαδάριος και πρωτοψάλτης της Αγίας Σοφίας (όπως αναφέρεται σε μεταγενέστερο χειρόγραφο του 1728) είναι από τους πιο σημαντικούς εκκλησιαστικούς μουσικούς του Βυζαντίου. Στο όνομά του η χειρόγραφη παράδοση καταγράφει πολλά και εξαιρετικά ενδιαφέροντα μέλη, Αλληλουάρια, Οίκους του Ακαθίστου, Στίχους Πολυελέων, Τρισάγια, πολυάριθμα Θεοτοκία, Κατανυκτικά νεκρώσιμα, Μαθήματα, Στίχους του Μακάριος ανήρ, Κοινωνικά, Χερουβικά, τέλος πολλούς Στίχους Καλοφωνικούς (όλα τα μέλη του σχεδόν μεταγραμμένα στη Νέα μέθοδο από τον Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα). Ωστόσο, από τα σπουδαιότερα και πιο ενδιαφέροντα μέλη του Κορώνη είναι τα πολυάριθμα Κρατήματα που σώζονται στο όνομά του, ορισμένα ως συμπληρώματα σε Οίκους του Ακαθίστου σύγχρονών του συνθετών ή και παλαιοτέρων, και πάμπολλα άλλα ως αυτόνομες συνθέσεις. Συγκεκριμένα, στο όνομά του φέρονται τέσσερα Κρατήματα στον α΄ ήχο (το ένα σε α΄ τετράφωνο), ανάμεσα στα οποία και το λεγόμενο “πέρσικον”, επτά στον β΄, ένα στον γ΄, δύο στον δ΄, δεκατρία στον πλ α΄, ανάμεσα στα οποία τα λεγόμενα “αηδονάτον”, “σημαντήρι μικρόν”, “ροδακινάτον” και “αηδών”, δύο στον πλ β΄, δύο στον βαρύ, και δέκα στον πλ δ΄, ανάμεσα στα οποία “το λεγόμενον καλόν”, το “πάνυ ωραίον”, “το λεγόμενον ροδάνι”, και ένα με την ένδειξη “όπερ λέγεται εμπαχούμ”. Ο μεγάλος αυτός αριθμός Κρατημάτων (41 συνολικά) καθιστούν τον Ξένο Κορώνη ως τον σημαντικότερο συνθέτη, μετά τον Ιωάννη Κουκουζέλη, του συγκεκριμένου αυτού είδους στην καθόλου ιστορία της εκκλησιαστικής μουσικής. Απεναντίας, ο Γαβριήλ επίσκοπος Ιερισσού (άγνωστος ο χρόνος που έζησε, αλλά μάλλον 16ος αι.) είναι γνωστός στη χειρόγραφη παράδοση μόνο από ένα Τρισάγιο και, κυρίως, από το δημοσιευόμενο εδώ Κράτημα σε ήχο α΄ (πρωτόβαρυ), το οποίο συμπεριλαμβάνεται και στο Παλαιό Κρατηματάριο. Ωστόσο, Κράτημα πολύ σημαντικό για τον χρόνο προπάντων που τοποθετείται ο συνθέτης του.
Το πρώτο από τα δημοσιευόμενα εδώ Κρατήματα είναι το Κράτημα ηχ α΄ τετράφωνος του Κορώνη. Μέλος ιδιαίτερα δυναμικό και οξύφωνο, με πλατειές αναλυτικές φράσεις και συνολικό άκουσμα αργόρρυθμο και στοχαστικό. Το ίδιο ισχύει και για το δεύτερο Κράτημα ηχ α΄ (Πα) επίσης του Κορώνη, με όμοια συνθετική δομή και με όμοιες αναλυτικές φράσεις, στο οποίο ωστόσο λείπουν οι οικείες οξυκόρυφες θέσεις του προηγουμένου (όπως άλλωστε επιβάλλει ο κλασικός πρώτος ήχος με βάση τον Πα). Το τρίτο είναι Κράτημα του Γαβριήλ επισκόπου Ιερισσού επίσης σε α΄ ήχο. Αντίθετα από τα Κρατήματα του Κορώνη, εδώ είναι περισσότερο εμφανής η νεωτερικότερη συνθετική υφή, ήδη με πλούσιες χρωματικές μετατροπίες και συχνές χαμηλότονες θέσεις στον κάτω Ζω (τύπος ήχου που χαρακτηρίζεται συνήθως ως πρωτόβαρυς). Και τα τρία αυτά Κρατήματα αποτυπώνουν εμφανώς, στον συνθετικό και μελοποιητικό τους πυρήνα, τον αντίστοιχο ιστορικό χρόνο μέσα στον οποίο τοποθετούνται. Η απόσταση που τα χωρίζει από τα μεταγενέστερα, κυρίως αυτά του β΄ μισού του 18ου και των αρχών του 19ου αι., είναι πράγματι πολύ μεγάλη. Γίνεται δηλαδή και εδώ φανερό αυτό που συχνά τονίζεται, ότι η εκκλησιαστική μουσική στη μακρόχρονη διαδρομή της, παρά τη φαινομενική της στατικότητα, αποτυπώνει καίρια τα δεδομένα της εκάστοτε ιστορικής πραγματικότητας. Και μάλιστα με έντονα διακριτό τρόπο
Τα τρία αυτά Κρατήματα εκτελεί εδώ ο Πρωτοπρεσβύτερος του Οικουμενικού Πατριαρχείου πατήρ Παναγιώτης Τσινάρας (†1995). Η εκτέλεση πραγματοποιείται απευθείας από την αυτόγραφη μεταγραφή του Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος (Εθν. Βιβλ. της Ελλάδος, ΜΠΤ αρ. χφ 710, φ 40v-50r, 54v-57r, 57r-61r, πριν την έντυπη ηλεκτρονική έκδοση Χ. Καρακατσάνη, Κρατηματάριον, Μέρος Α΄, Αθ. 2000, απ’ όπου αναδημοσιεύονται εδώ). Η ηχογράφηση έγινε τον Ιούλιο του 1989 (Studio Sigma Sound, τεχνικός Γιάννης Σκιαδάς, ισοκράτες Παναγιώτης Μάθος, Φάνης Σουλακέλλης, Αλέξης Γιαννακόπουλος). Πέρα από τη συγκυρία ότι τα παλαιά αυτά Κρατήματα εκτελεί ένας πατριαρχικός ιερέας και ψάλτης της παλαιότερης γενιάς (που δεν υπάρχει πια) πρέπει να σημειωθεί και μια άλλη, ότι τα ισοκραήματα που εκτελούνται ανήκουν επίσης στον Άρχοντα Πρωτοψάλτη του Οικουμενικού Πατριαρχείου Θρασύβουλο Στανίτσα. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι η δεύτερη εκτέλεση του Κρατήματος ήχος α΄ τετράφωνος του Κορώνη (η οποία προστίθεται στο τέλος) πραγματοποιείται με διαφορετικά, νεωτερικά ισοκρατήματα (του Λυκούργου Αγγελόπουλου), μια από κάθε άποψη ενδιαφέρουσα περίπτωση (για τις αναγκαίες επιστημονικά συγκρίσεις και επισημάνσεις). Η ερμηνεία του πατρός Παναγιώτη Τσινάρα στα παλαιά, και πρωτοεκτελούμενα, αυτά Κρατήματα εγγράφεται στη γενικότερη εμπειρία της Κωνσταντινουπολίτικης ψαλτικής εκφοράς και παράδοσης, αλλά και στο ιδιότεχνο προσωπικό του ιδίωμα. Η ενδοφωνική τεχνική, η “αχρονική” και ελαφρά διασταλτική απόδοση, η απουσία οποιασδήποτε εκσυγχρονιστικής ωραιοποίησης, η υπερβατική εν πολλοίς αίσθηση, το πλούσιο και βαθύ αίσθημα, όλα αποτυπώνουν καίρια τον ειδικό ιστορικό χρόνο των μελών. Σ’ αυτό συμβάλλουν αποφασιστικά και τα ειδικά ισοκρατήματα του Στανίτσα, τα οποία, όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, με ευφάνταστο τρόπο υποστηρίζουν, δεν υπερβαίνουν το ιστορικό μέλος (όπως, αντίθετα, διαπιστώνεται με τα νεωτερικά). Μια ερμηνεία με βαθειά, στο σύνολό της, φυσική αίσθηση του ιστορικού χρόνου και της παλαιότητας των μελών
Η παρουσίαση και εκτέλεση Κρατημάτων, τα οποία ανάγονται στην ιστορική αφετηρία δημιουργίας και ανάπτυξης του σπουδαίου αυτού εκκλησιαστικού μουσικού είδους, εμπλουτίζουν καίρια τη σύγχρονη γνωσιακή και ακουστική εμπειρία. Και μάλιστα όπως ερμηνεύονται εδώ από τον Κωνσταντινουπολίτη πατριαρχικό ιερέα και ψάλτη πατέρα Παναγιώτη Τσινάρα, μέσα στο πνεύμα μιας μακραίωνης ερμηνευτικής παράδοσης, η οποία διατηρεί, στον πυρήνα της, πλούσια αυθεντικά ιστορικά στοιχεία. Από την άποψη αυτή, με τη συγκεκριμένη ερμηνεία εδώ καταγράφεται μια εκφορά αναμφισβήτητα περισσότερο παλαιότροπη, και περισσότερο “πιστή”, με πολλά στοιχεία ερμηνείας “εκ των έσω”, όχι “εκ των έξω”, όπως γίνεται συχνά, με μονομέρεια και έμφαση, στις περισσότερες σύγχρονες.
