CD 15ο & 16ο
ΧΕΡΟΥΒΙΚΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΟΥ (†1862)
Set 2 CD (ΜΟ 15 - ΜΟ 16)
Διάρκεια: 75'.32'' και 76'.14''
Ηχογράφηση: Οκτώβριος/Δεκέμβριος 2006
Ψάλλει:
Γιώργος Κυρμελής
Ένθετο Βιβλίο 124 σελ.
Αθήνα 2006, ISBN 960-8009-22-7
Σχολιασμός
Τα Χερουβικά του Κωνσταντίνου πρωτοψάλτου (CD 15o και 16o) κατέχουν σήμερα ξεχωριστή θέση, όχι μόνο ανάμεσα στα πολλά Παπαδικά και άλλα μέλη του ίδιου, αλλά και γενικότερα στην καθόλου ιστορία της νεώτερης εκκλησιαστικής μελοποιίας και σύνθεσης. Στην πραγματικότητα, ο σπουδαίος αυτός εκκλησιαστικός μουσικός και συνθέτης έχει μελοποιήσει τρεις στάσεις Χερουβικών, μέγιστα, αργά και σύντομα (δημοσιευμένα όλα στο Ταμείον Ανθολογίας του ίδιου, Κων/πολη 1845-1846, τόμ. Β΄, σ. 1-89), κατάλληλα για κάθε αναγκαία περίσταση (αργή δηλαδή, αργυσύντομη ή σύντομη ιερουργία, όπως π.χ. τα μέγιστα για τα πατριαρχικά “Συλλείτουργα”). Από τα Χερουβικά αυτά, τα σπουδαιότερα, και περισσότερο εύχρηστα, είναι τα αργά, τα οποία έχουν επικρατήσει να ψάλλονται έκτοτε γενικότερα, κυρίως όμως και κατά παράδοση στον Πατριαρχικό ναό. Φαίνεται ότι έχουν συντεθεί κατά τα πρώτα χρόνια της πρωτοψαλτείας του (α΄ δημοσίευση, Ταμείον Ανθολογίας, 1834, τόμ. Β΄, σ. 217-46), προφανώς υπό την επήρεια, και αναγκαιότητα, του ειδικού αξιώματος (εφόσον τα Χερουβικά, κατά το λειτουργικό τυπικό, ψάλλονται πάντοτε από τον πρωτοψάλτη), και μάλιστα σε παραλληλία με τα πρωτοσυντεθέντα επίσης τότε Κοινωνικά του Ιωάννου (βλ. εδώ CD αρ. 17).
Επί της ουσίας, τα Χερουβικά του Κωνσταντίνου είναι, γενικότερα, μέλη που στοιχούνται περισσότερο στο ύφος και στην τεχνική της παράδοσης, με εμφανή όμως και πολλά νεωτερικά και εκσυγχρονιστικά στοιχεία (διάρκεια, συντμήσεις, αφθονία μετατροπιών και παραχορδών, ειδικές θέσεις). Ωστόσο, ό,τι προέχει και στην περίπτωση των Χερουβικών αυτών του Κωνσταντίνου είναι κυρίως η συνθετική δομή και η όλη επιμέρους μελισματική πλοκή και ανάπτυξη. Και πρώτα η συνθετική δομή, η οποία είναι κοινή και στα οκτώ Χερουβικά, και της οποίας το βασικό δομικό περίγραμμα είναι το ακόλουθο. (α) Καταρχήν, σε όλα προηγείται ένα εισαγωγικό μελικό θέμα, το οποίο αναπτύσσεται στον αρχικό φθόγγο “Oι” (η γνωστή στα παλαιά μέλη “παρακλητική”), προεισάγοντας έτσι, ήπια και ομαλά, στον χαρακτήρα και στο ήθος του εκάστοτε ήχου. (β) Στο ίδιο τονικό και υφολογικό πεδίο συνεχίζει, και αναπτύσσεται επίσης, και η πρώτη φράση “Oι τα Χερουβείμ μυστικώς εικονίζοντες”, με σταθερή την κλασική, και μελικά υπαινικτική, κάθοδο του μέλους στον κάτω Δι ή στον κάτω Κε στη λέξη “μυστικώς”. (γ) Στην επόμενη ενότητα “και τη ζωοποιώ Τριάδι τον τρισάγιον ύμνον προσάδοντες” το μέλος ανελίσσεται σταδιακά σε υψηλότερες θέσεις, με τονική έμφαση σε όλο το πλάτος της φράσης και σε μορφή ήπιου τόξου. Αντίθετα από τα σύγχρονα και νεωτερικά αντίστοιχα μέλη, τα οποία εξαίρουν αποκλειστικά, με ισχυρές, παρατεταμένες υψιτονίες (“κορόνες”) και άλλες αναλυτικές επιτηδεύσεις, μόνο τη λέξη “Τριάδι” (μεταβάλλοντας έτσι μελικά σε τριαδικό τον Χερουβικό ύμνο). (δ) Η τονική έμφαση εξαίρεται ακόμη περισσότερο στην προστακτική διατύπωση “πάσαν την βιοτικήν αποθώμεθα μέριμναν” και κορυφώνεται στη φράση “ως τον Βασιλέα των όλων υποδεξόμενοι”, ειδικά στη λέξη “Βασιλέα” (εδώ ακριβώς όπου το πρωτότυπο μέλος απογειώνεται με το Κράτημα). Υπηρετείται έτσι πιστά η έννοια και ο χαρακτήρας του Χερουβικού ύμνου (ο οποίος έχει κεντρική αναφορά στον Βασιλέα Χριστό και όχι, γενικά, στον Τριαδικό θεό). Πρέπει να σημειωθεί ότι και το όλον μέλος είναι, στο σημείο αυτό, εξίσου υψιπετές και περίτεχνο. (ε) Η τελευταία φράση “ταις αγγελικαίς αοράτως δορυφορούμενον τάξεσι, αλληλούια” διατυπώνεται παντού με πυκνή και συνεπτυγμένη γραφή, μάλιστα καθοδική, έτσι που το σύνολο μέλος να κλείνει στο φυσικό σχήμα του κύκλου, ήπια δηλαδή και στα τονικά πλαίσια που απαιτεί ο εκάστοτε ήχος (όπως και στην αρχή). Η συνθετική αυτή δομή, παλαιότροπη και νεωτερική ταυτόχρονα, συνεκτική, πλατειά, έντεχνα ανελικτική, αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό των Χερουβικών αυτών. Το ίδιο σπουδαία είναι επίσης και η επιμέρους μελισματική πλοκή και ανάπτυξη. Στο θέμα αυτό η νεωτερικότητα είναι μεγαλύτερη (παρόλο που δεν είναι άμεσα εμφανής) και η προσωπική σφραγίδα του συνθέτη εντονότερη. Πρόκειται για ιδιαίτερα πεποικιλμένη, μελισματική ανάπτυξη, πλουσιότροπα χρωματική, με πυκνή χρήση κατάλληλων φθορών (σε όλους τους ήχους, ειδικότερα στον α', στον β', ο οποίος μάλιστα είναι συνθεμένος ολόκληρος, κατά τα παλαιά πρότυπα, στο χρωματικό είδος, και στον πλ β'). Το σπουδαιότερο, η πλούσια αυτή μελισματική ανάπτυξη πραγματοποιείται μέσα στις κλασικές μουσικές φράσεις, κατά τρόπον εξαιρετικά σύμμετρο και χωρίς καθόλου επιτηδεύσεις. Έτσι, και τα μέλη αυτά, παρά την παραδοσιακή τους φόρμα, υποτάσσονται στις γενικότερες ανανεωτικές τάσεις του καιρού τους (α' μισό 19ου αι.), παρόλο που ο συγκεκριμένος συνθέτης βρίσκεται στους αντίποδες αυτού του ρεύματος (έψαλλε και έγραφε, όπως είναι γνωστό, κατά το σύστημα της Παλαιάς μεθόδου). Από μιαν άποψη, τα αργά αυτά Χερουβικά του Κωνσταντίνου πρωτοψάλτου είναι το τέρμα μιας μεγάλης συνθετικής καμπύλης, η οποία δεν είχε, στην πράξη, άλλους συνεχιστές. Δεν είναι επομένως καθόλου τυχαίο που εξακολουθούν να ψάλλονται, παρά την έκτασή τους, τουλάχιστον σε παραδοσιακά ιστορικά περιβάλλοντα (Oικουμενικό Πατριαρχείο) ή και από άλλους μεμονωμένους, σύγχρονους φιλότεχνους ψάλτες.
Τα Χερουβικά του Κωνσταντίνου ψάλλει εδώ ο Άρχων πρωτοψάλτης Επταλόφου Θεσσαλονίκης Γιώργος Κυρμελής, ψάλτης ιδιαίτερα έντεχνος και νεωτερικός, αλλά και με πλούσιες καταβολές στη μεγάλη Πατριαρχική παράδοση . Tα μέλη όλα ψάλλονται (ηχογράφηση 2006) από τη γνωστή πατριαρχική Μουσική Συλλογή του Γεωργίου Πρωγάκη (Κων/πολη 1909/1910) και στη μορφή ακριβώς που δημοσιεύονται εκεί, δηλαδή με την τομή στο Ως τον βασιλέα, χωρίς τα Κρατήματα (πατριαρχική πρακτική που καθιερώθηκε γενικότερα στο β' μισό του 19ου αι.) και με ορισμένες διορθωτικές παρεμβάσεις και αναπτύξεις του Πρωγάκη. Η συγκεκριμένη αυτή ερμηνεία παρουσιάζει ειδική πρωτοτυπία και ειδικό ενδιαφέρον. Πρόκειται, πράγματι, για ερμηνεία εξαιρετικά έντεχνη, νεωτερική, στην ουσία μετα-παραδοσιακή, με πολλά ιδιόσημα εκφραστικά και άλλα πρόσφορα στοιχεία (εκφορά χρόνου και ρυθμού, διαστηματική ακρίβεια, τονική σταθερότητα). Ιδιαίτερα πρέπει να εξαρθεί η ερμηνεία των Χερουβικών του α' και δ' ήχου (τα οποία ο ίδιος ψάλλει συχνά σε ανάλογες Ακολουθίες), αλλά και η ερμηνεία στα υπόλοιπα (π.χ. β', γ', πλ β' ήχου), μάλιστα στις υψίτονες, εξαιρετικά εκφραστικές θέσεις (και στις οποίες ανταποκρίνεται εξαίρετα η επίσης ιδιότυπη υψιφωνία). Γενικότερα, πρέπει να τονισθεί ότι η συγκεκριμένη αυτή ερμηνευτική άποψη δεν στοιχείται ούτε στην κλασική πατριαρχική παράδοση (αν και διακρίνονται απεικάσματα πατριαρχικού ύφους, ειδικά του μεγάλου πρωτοψάλτη Κωνσταντίνου Πρίγγου) ούτε όμως και στον γενικότερο σήμερα αυθαίρετο υποκειμενισμό ή στην περιρρέουσα νεο-παραδοσιακή πρακτική. Αντίθετα, πρόκειται για ερμηνεία απόλυτα προσωπική και ιδιότεχνη που στηρίζεται ωστόσο σε σταθερούς και “αυθεντικούς” ερμηνευτικούς κανόνες, μέσα σε ένα ευρύτερα αντικειμενικό ιστορικό πλαίσιο. Τα εκκλησιαστικά μέλη, ειδικότερα τα Παπαδικά με τη συνθετική ελευθερία που παρέχουν, πέρα από τον συγκεκριμένο λατρευτικό τους χαρακτήρα, αποτελούν συχνά και σπουδαία αυτόνομα υπερχρονικά και μετα-χρονικά καλλιτεχνικά δημιουργήματα. Όπως συμβαίνει και με τα αργά αυτά Χερουβικά του Κωνσταντίνου πρωτοψάλτου, των οποίων ακριβώς την ιδιάζουσα καλλιτεχνική υπόσταση αναδεικνύει πρωτίστως η ιδιότεχνη ερμηνεία του Άρχοντα πρωτοψάλτη Γιώργου Κυρμελή.
