CD 1ο
AΠΑΝΘΙΣΜΑ ΠΑΛΑΙΩΝ ΜΕΛΩΝ
1 CD (Σ001)
Διάρκεια: 58'.05''
Ηχογράφηση: 1980
Ψάλλει:
Θρασύβουλος Στανίτσας
Ένθετο Βιβλίο 70 σελ.
Αθήνα 1999, ISBN 960-8009-01-4
Περιεχόμενα
- Τον δεσπότην και αρχιερέα ηχ βαρύς, μέλος «αρχαίον» αποδιδόμενο στον Κουκουζέλη (γύρω στο 1300) 7'.59''.
- Γεύσασθε και ίδετε ηχ α', Κοινωνικό των Προηγιασμένων Χρυσάφη του νέου (ακμή 1650-1685) 8'.04''.
- Και ευλογημένος ηχ πλ α', στίχος από το οκτάηχο Θεοτόκε Παρθένε του Πέτρου Μπερεκέτη (ακμή 1680-1710) 6'.53''.
- Εν τη βροντώση καμίνω ηχ α', Καλοφωνικός ειρμός Πέτρου Μπερεκέτη 9'.18''.
- Τριαδικά Όρθρου ηχ β' Πέτρου Πελοποννησίου (ακμή 1760-†1777) 5'.01''.
- Κύριε εκέκραξα ηχ α', Κεκραγάριο αργό Ιακώβου πρωτοψάλτου (ακμή περ. 1760-†1800) 5'.30''.
- Άνωθεν οι προφήται ηχ βαρύς, «όταν ενδύεται ο Αρχιερεύς», Ιωάννου Κουκουζέλη (το συντετμημένο) 9'.55''.
- Γεύσασθε και ίδετε ηχ α' Κε, Κοινωνικό των Προηγιασμένων Ιωάννου του Κλαδά (γύρω στο 1400) 5'.09''.
Σχολιασμός
Στο 1ο CD, υπό τον τίτλο «Απάνθισμα Παλαιών Μελών», ψάλλει ο Άρχων πρωτοψάλτης του Oικουμενικού πατριαρχείου Θρασύβουλος Στανίτσας (1910-†1987). O ψηφιακός αυτός Δίσκος περιέχει αποκλειστικά παλαιά ιστορικά μέλη, πολλά από τα οποία ψάλλονται ακόμη και σήμερα στον Πατριαρχικό ναό. Στην πραγματικότητα πρόκειται για το υλικό του δίσκου (LP) που συνοδεύει το βιβλίο «Χειρόγραφα Εκκλησιαστικής Μουσικής (1453-1820)» (Αθήνα 1980, έκδοση της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος) σε νέα επεξεργασία και με προσθήκη μερικών ακόμη μελών από την ίδια ηχογράφηση. Ιδιαίτερα πρέπει να μνημονευθούν η παλαιά φήμη Τον δεσπότην και αρχιερέα ηχ βαρύς, μέλος ανώνυμο αποδιδόμενο συχνά στον Κουκουζέλη (γύρω στο 1300), ο στίχος Και ευλογημένος ηχ πλ α' του Πέτρου Μπερεκέτη (ακμή 1680-1710) και (κυρίως) ο Καλοφωνικός ειρμός Εν τη βροντώση καμίνω ηχ α' του ίδιου, επίσης τα δύο ζωντανά στην Πατριαρχική ψαλτική παράδοση μέλη, το Άνωθεν οι προφήται ηχ βαρύς του Κουκουζέλη (στη συντετμημένη του μορφή) και το Κοινωνικό των Προηγιασμένων Γεύσασθε και ίδετε ηχ α' τετράφωνος του Κλαδά (γύρω στο 1400). Λαμπρό, αρχαίο μέλος το Άνωθεν με το αριστουργηματικό Κράτημα σε τρίσημο χρόνο, ενώ στο Γεύσασθε αποδίδεται ευφάνταστα και δυναμικά η χαρμόσυνη και ευχαριστηριακή ατμόσφαιρα κατά την «κοινωνία» ιερέων και πιστών. Γενικότερα, η εκτέλεση πραγματοποιείται παντού χωρίς περιττή έμφαση, αλλά με φυσική λιτότητα, γνώση και έμπνευση. Στην ουσία αποδίδει τα μέλη κατά το ύφος και τη ζωντανή ακόμη παράδοση της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. Από την άποψη αυτή ο Δίσκος εξακολουθεί να παραμένει σπουδαίο, και ολοζώντανο, ερμηνευτικό τεκμήριο.
Κατά την εκτέλεση των μελών αυτών (τα οποία ανατέθηκαν στον Στανίτσα το 1973) δεν προκρίθηκε η πολυπρόσωπη απόδοση, αντίληψη που τότε και σήμερα επικρατεί όλο και πιο συχνά, αλλά ακριβώς ο ένας εκτελεστής (με συνοδεία ισοκρατήματος). Όχι μόνο γιατί η μονωδιακή εκτέλεση ήταν αυτή που ανταποκρινόταν περισσότερο προς την ιστορική πραγματικότητα, ειδικά τη νεώτερη, αλλά και γιατί έτσι μπορεί να αποδοθεί ευκολότερα όλη η ιδιαιτερότητα του εκκλησιαστικού ύφους με το βάθος και την ελευθερία της προσωπικής ερμηνείας. Η εκτέλεση των μελών πραγματοποιείται με βάση τις μεταγραφές στις πρώτες έντυπες δημοσιεύσεις ή, όπου ήταν αναγκαίο, με βάση απευθείας τις χειρόγραφες του Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος. O δρόμος αυτός θεωρήθηκε τότε (σήμερα είναι, γενικότερα, αυτονόητος) ως ο μόνος δυνατός για την ορθότερη προσέγγιση του ιστορικού εκκλησιαστικού μέλους, μάλιστα του νεώτερου. Ωστόσο, κατά την εκτέλεση δεν επιχειρείται εδώ μια απλή «ανάγνωση» της δημοσιευμένης μελωδίας. Η καλή συγκυρία να εκτελούνται όλα από τον Θρασύβουλο Στανίτσα, τον τελευταίο μεγάλο μιας μακρόχρονης σειράς σπουδαίων πρωτοψαλτών του Oικουμενικού Πατριαρχείου, επέβαλλε να συνυπολογισθεί, χωρίς δισταγμό, και η πλούσια προφορική εμπειρία στον τρόπο ερμηνείας. Έτσι, τα μέλη όλα προβάλλουν σήμερα, στο σύνολό τους, ως ένα ζωντανό «χειρόγραφο» μιας μεγάλης, ανεκτίμητης ερμηνευτικής παράδοσης. Πέρα, ωστόσο, από τις γενικές αυτές παρατηρήσεις, τα εκτελούμενα ιστορικά μέλη έχουν ανάγκη και από κάποιον επιμέρους ειδικό σχολιασμό. Και πρώτα η παλαιά φήμη Τον δεσπότην και αρχιερέα ηχ βαρύς. Στο μέλος αυτό, το οποίο ψάλλεται ακόμη και σήμερα στον Όρθρο, η εκτέλεση αποδίδει αναμφισβήτητα αυτό που σώζει η ίδια η σύνθεση, κάτι δηλαδή από την αρχαία λιτή μεγαλοπρέπεια της καθαυτό Βυζαντινής περιόδου. Αντίθετα, τα δύο επόμενα, το Άνωθεν οι προφήται ηχ βαρύς του Κουκουζέλη και το Κοινωνικό των Προηγιασμένων Γεύσασθε και ίδετε ηχ α΄ τετράφωνος του Κλαδά (και τα δύο στην συντετμημένη, νεωτερική τους μορφή), αποδίδονται με έναν σύγχρονο ψαλτικό τρόπο (κυρίως στο ισοκράτημα), όπως τα έχει διαμορφώσει δηλαδή μέχρι σήμερα η μεγάλη Πατριαρχική παράδοση (αν και διακρίνει κανείς εύκολα επιρροές από τον χορωδιακό τρόπο εκτέλεσης του ίδιου του Στανίτσα, κυρίως στο Γεύσασθε). Στο άλλο Κοινωνικό των Προηγιασμένων Γεύσασθε και ίδετε ηχ α΄ του Χρυσάφη του νέου είναι αρκετά χαρακτηριστική, παρά την κάποια αστάθεια, η μελισματική πραότητα. Στα δύο μέλη του Μπερεκέτη, στον στίχο Και ευλογημένος ηχ πλ α΄ και στον Καλοφωνικό ειρμό Εν τη βροντώση καμίνω ηχ α΄, η εκτέλεση προσφέρει ένα ενδιαφέρον υπόδειγμα. Και στα δύο αποδίδεται εξαίρετα, και λιτά, η ένταση του αισθήματος, που αποτελεί, χωρίς άλλο, ένα από τα πιο κύρια χαρακτηριστικά των συνθέσεων του Μπερεκέτη και όλου, γενικότερα, του εκκλησιαστικού μέλους της μέσης Τουρκοκρατίας. Ιδιαίτερα πρέπει να εξαρθεί η λαμπρή απόδοση του Καλοφωνικού Ειρμού, με το λιτό, σταθερό και βαθύ ερμηνευτικό ύφος, ενώ στον Στίχο πρέπει να σημειωθεί η ελευθερία με την οποία ψάλλεται, καθώς και η αυτοσχέδια απομάκρυνση από το πρωτότυπο Κείμενο, αλλά και ο ρυθμικός τρίσημος χρόνος στο Κράτημα (παράδοση, όπως φαίνεται, γενικότερα της Πόλης). Στα Τριαδικά του Πέτρου Πελοποννησίου η ρυθμική και έγχρονη απόδοση προσφέρει επίσης ένα λαμπρό δείγμα εκτέλεσης ειρμολογικών, δηλαδή ταχύχρονων μελών. Στην εκτέλεση αυτή φαίνεται καθαρά πόση σημασία έχει, για την απόδοση του ρυθμού, η έντεχνη προφορική παράδοση. Τέλος, στο Κεκραγάριο του Ιακώβου, παρά την ελευθερία με την οποία ψάλλεται, η οποία φτάνει σχεδόν στα όρια της αυτοσχέδιας διασκευής, η εκτέλεση αποδίδει λαμπρά το παραδοσιακό, το «εκκλησιαστικό» λεγόμενο ύφος του Ιακώβου. Γενικότερα, η εκτέλεση όλων αυτών των μελών από τον Άρχοντα Θρασύβουλο Στανίτσα πραγματοποιείται παντού χωρίς περιττή έμφαση, αλλά με φυσική λιτότητα, γνώση και έμπνευση. Στην ουσία, αποδίδει τα μέλη κατά το ύφος και τη ζωντανή ακόμη παράδοση της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. Από την άποψη αυτή, ο Δίσκος (και μάλιστα στην συγκεκριμένη ψηφιακή του μορφή) αποτελεί ήδη σπουδαίο τεκμήριο. Επιπλέον, σήμερα, όταν συχνά, πολύ συχνά συγχέεται η ερμηνεία με τη φωνητική δεξιοτεχνία και την έμφαση, οι εκτελέσεις αυτές, πέρα από την ιστορική και την επιστημονική τους σημασία, δείχνουν τον τρόπο με τον οποίο μπορεί, και πρέπει, να προσεγγίζεται ακόμη στον καιρό μας το παλαιότερο εκκλησιαστικό μέλος. Με τα δεδομένα αυτά, η προσφορά των ερμηνειών αυτών του Στανίτσα παραμένει πάντοτε εξαιρετικά σημαντική και ενδιαφέρουσα.
