Μνημεία Εκκλησιαστικής Μουσικής
Η Oρθόδοξη Εκκλησιαστική μουσική είναι μιά από τις πιο σημαντικές πνευματικές και καλλιτεχνικές εκφράσεις όχι μόνο του Βυζαντινού, αλλά και του Νεώτερου Ελληνισμού. Η μουσική αυτή έχει, από τη φύση της, ορισμένα βασικά, και ιδιότυπα, χαρακτηριστικά:
- Είναι αποκλειστικά φωνητική,
- έχει μεγάλη ερμηνευτική προφορική παράδοση που διατηρείται ζωντανή ώς τις ημέρες μας, και
- διαθέτει πολυάριθμα γραπτά τεκμήρια (10ος αι. κ.εξ.), χειρόγραφα (ώς το 1820) και έντυπα (από το 1820 κ.εξ.).
Ωστόσο, το τόσο σημαντικό αυτό εθνικό πολιτισμικό πεδίο παραμένει ακόμη έξω από τη σοβαρή επιστημονική έρευνα (φιλολογική - ιστορική - μουσική). Προς την κατεύθυνση αυτήν κινούνται σήμερα δύο σε ενέργεια εκδοτικές Σειρές: τα «Μνημεία» και τα «Σύμμεικτα» Εκκλησιαστικής Μουσικής.
Τις Σειρές αυτές έχει σχεδιάσει και υλοποιεί από το 1980 έως το 2012 (για το διάστημα 1983-1992 μέσω του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, με παράλληλη ενίσχυση της Γενικής Γραμματείας του Υπουργείου Έρευνας και Τεχνολογίας) ο Φιλόλογος και Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών Μανόλης Κ. Χατζηγιακουμής. Πρόκειται για έργο «εν προόδω» (work in progress), το οποίο εκδίδεται ήδη από το 1999, με αρχική εθνική χρηματοδότηση (Υπουργείο Εθνικής Oικονομίας), από το μη κερδοσκοπικό «Κέντρον Ερευνών & Εκδόσεων (ΚΕΡΕ)».
Τα Μνημεία Εκκλησιαστικής Μουσικής είναι μια μεγάλη ειδολογική και φιλολογική μουσική Σειρά, η οποία περιλαμβάνει σπουδαία και άγνωστα ως επί το πλείστον μέλη, ορισμένα από τα οποία πρέπει να θεωρούνται αριστουργήματα όχι μόνο της Εκκλησιαστικής, αλλά και της παγκόσμιας μουσικής φιλολογίας. Διαιρείται σε Επτά ειδολογικά Σώματα και καλύπτει, μέχρι στιγμής, έτοιμους προς έκδοση περισσότερους από εκατό (100) ψηφιακούς δίσκους (CD), από τους οποίους έχουν εκδοθεί και κυκλοφορούν ήδη οι ενενήντα έξι (96).
Για την εκδοτική αυτή Σειρά πρέπει να ληφθούν υπόψη:
- Η διάκριση σε ειδολογικά Σώματα έγινε με βάση τα μουσικά είδη, όπως αυτά διαμορφώθηκαν μέσα στην Oρθόδοξη λειτουργική πράξη.
- Η επιλογή περιλαμβάνει, σ'αυτή τη φάση, μέλη από τη νεώτερη περίοδο (κυρίως 16ος - 19ος αι.), δηλαδή από μιαν εποχή με εξαιρετικά πλούσιο και άγνωστο μουσικό υλικό.
- Τα μέλη όλα εκτελούνται από παλαιούς παραδοσιακούς ψάλτες, τους τελευταίους σήμερα μιας μεγάλης ερμηνευτικής παράδοσης, οι περισσότεροι από τους οποίους δεν υπάρχουν πια (Θρασύβουλος Στανίτσας †1987, πατήρ Διονύσιος Φιρφιρής †1990, πατήρ Παναγιώτης Τσινάρας †1995, Λεωνίδας Σφήκας †2000, Ματθαίος Τσακιράνης †2006, Νικόδημος Βαλληνδράς †2008).
Τα περιεχόμενα της Σειράς καλύπτουν μεγάλο χρονικό και ειδολογικό εύρος. Προηγείται μια εισαγωγική, μικρή σειρά με τον γενικό τίτλο Ανθολογίες (10 Ψηφιακοί Δίσκοι), στις οποίες περιέχεται, δειγματοληπτικά, ένα πανόραμα μελών της καθαυτό συντεταγμένης Σειράς.
Στη συνέχεια, ακολουθούν τα Επτά ειδολογικά Σώματα. Το Σώμα Πρώτο, πολυώνυμο ερμηνευτικά (22 CD), περιλαμβάνει αποκλειστικά Oκτάηχα Μέλη & Συστήματα (16ος - 20ός αι.). Πρόκειται για συνθετικά σύνολα από τα ωραιότερα και εκτενέστερα της Εκκλησιαστικής μουσικής φιλολογίας. Από αυτά, ορισμένα δημοσιεύονται για πρώτη φορά εδώ από ανέκδοτα χειρόγραφα, όπως η Τιμιωτέρα του Κωνσταντίνου του εξ Αγχιάλου (τέλος 16ου αι., CD 1o), το Ψάλλοντές σου τον τόκον του Πέτρου Μπερεκέτη (ακμή περ. 1680-1710/1715), από τα αριστουργήματα του είδους (διάρκεια 2 ώρες και 18 λεπτά, CD 5ο & 6ο), το Χερουβικό το ψαλλόμενον και εις τους οκτώ ήχους του ίδιου, μοναδικό και πρωτότυπο για την συνθετική του φόρμα (CD 7o & 8o). Άλλα δημοσιεύονται από παλαιότυπες, και εξίσου άγνωστες, εκδόσεις, όπως η Τιμιωτέρα του Δαμιανού του Βατοπεδινού (τέλη 17ου αι., CD 2o), το Ρόδον το Αμάραντον του Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος (†1840) και του Νικολάου πρωτοψάλτου Σμύρνης (†1887, CD 12o), τα Αντίφωνα του Μανουήλ πρωτοψάλτου (†1819, CD 13o), ο λαμπρός πολυέλεος Εξομολογείσθε τω Κυρίω του Πέτρου Εφεσίου (από την άγνωση Ανθολογία του ίδιου, Βουκουρέστι 1830, CD 14o). Tα υπόλοιπα, αντίθετα, είναι ενεργά ακόμη μέλη, με μεγάλη ψαλτική παράδοση, και οι ερμηνείες τους εδώ από τους συγκεκριμένους ψάλτες θεωρούνται μοναδικές ιστορικές ηχογραφήσεις, όπως το Θεοτόκε Παρθένε του Πέτρου Μπερεκέτη, μέλος αριστουργηματικό με καθολική αποδοχή (CD 3o & 4o), το ιστορικό δοξαστικό Θεαρχίω νεύματι του Ιακώβου πρωτοψάλτου (†1800), το οποίο εξακολουθεί να ψάλλεται ώς σήμερα στο Αγ. Όρος (CD 9o), τα Χερουβικά του Κωνσταντίνου πρωτοψάλτου (†1862) και τα Κοινωνικά του Ιωάννου πρωτοψάλτου (†1866), τα οποία ψάλλονται επίσης, σταθερά, στο Oικουμενικό Πατριαρχείο (CD 15o-17o), τέλος τα Χερουβικά και τα Κοινωνικά του Θεοδώρου Φωκαέως (†1851) με καθολική και αυτά υιοθέτηση σήμερα στην ψαλτική πράξη (CD 18ο-21ο).
Το Σώμα Δεύτερο (14 CD), πολυώνυμο επίσης ερμηνευτικά, περιλαμβάνει Καλοφωνικούς Ειρμούς, ιστορικό μουσικό είδος εξαιρετικά ενδιαφέρον για τον εξω-λειτουργικό και ιδιότυπο χαρακτήρα του. Περιέχονται Καλοφωνικοί Ειρμοί από τις δύο μεγάλες περιόδους ακμής (1600-1720 και 1770- β' μισό 19ου αιώνα) του μουσικού αυτού είδους τους οποίους ψάλλουν: Ο Άρχων Πρωτοψάλτης της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας Θρασύβουλος Στανίτσας (CD 1ο-5ο, ηχογράφηση 1983-1986), ο Πατήρ Διονύσιος Φιρφιρής, Πρωτοψάλτης Πρωτάτου Αγ. Όρους (CD 6ο-7ο, ηχογράφηση 1984-1986), ο Μητροπολίτης Νικόδημος Βαλληνδράς (CD 8ο, ηχογράφηση 1988), ο Ματθαίος Τσαμκιράνης, Πρωτοψάλτης Καβάλας (CD 9ο, ηχογράφηση 1993), ο Χαρίλαος Ταλιαδώρος, Άρχων Πρωτοψάλτης Θεσσαλονίκης (CD 10ο, ηχογράφηση 1984) και ο Πρωτοψάλτης Αθηνών Λεωνίδας Σφήκας (CD 11ο Καλοφωνικοί Ειρμοί, CD 12ο-14ο Κρατήματα, ηχογραφήσεις 1983-1984). Πρόκειται για ένα εξαιρετικά σημαντικό Σώμα, όχι μόνο γιατί σ' αυτό ψάλλουν όλοι οι μεγάλοι παραδοσιακοί ψάλτες (οι οποίοι δεν υπάρχουν πια), αλλά και γιατί πρόκειται για ένα μουσικό είδος σε μεγάλη ακμή κάποτε και που ήδη έχει εκλείψει και δεν ψάλλεται.
Το Σώμα Τρίτο (24 CD) περιλαμβάνει αποκλειστικά Δοξαστικά του Ιακώβου Πρωτοψάλτου (ακμή περ. 1760-†1800). Στην πραγματικότητα εκτελείται όλο το Δοξαστάριο του μεγάλου αυτού Εκκλησιαστικού συνθέτη (από την α' έκδοση, Κωνσταντινούπολη 1836, τομ. Α'-Β', ηχογράφηση 1984-1989). Τα Δοξαστικά όλα (CD 1ο-22ο) ψάλλει ο Πατήρ Διονύσιος Φιρφιρής, Πρωτοψάλτης Πρωτάτου Αγ. Όρους. Ψάλλουν επίσης, ο Γέρων Κυπριανός της Αγιορειτικής Αδελφότητας των Θωμάδων (CD 23ο) και ο Μητροπολίτης Νικόδημος Βαλληνδράς (CD 24ο), ο οποίος ψάλλει τα γνωστά Ιδιόμελα της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Πρόκειται για ανεπανάληπτο ερμηνευτικό Μνημείο, μοναδικής επιστημονικής και πνευματικής σπουδαιότητας. Παράλληλα έχει εκδοθεί και μία επιτομή, υπό τον τίτλο "Εκλογή" (4 CD) όπου ανθολογούνται τα ωραιότερα, συνθετικά και ερμηνευτικά, Δοξαστικά από το σύνολο Σώμα (των 24 CD) των Δοξαστικών του Ιακώβου
Στα υπόλοιπα Σώματα Τέταρτο - Έβδομο περιλαμβάνονται: Σώμα Τέταρτο Καταβασίες Πέτρου Πελοποννησίου (χρόνος σύνθεσης περ. 1764 -1770), τις οποίες ψάλλει ο μητροπολίτης Νικόδημος Βαλληνδράς (9 CD, ηχογράφηση 1990-1991). Σώμα Πέμπτο Ειρμοί Κανόνων Πέτρου Βυζαντίου (σύνθεση, τέλος του 18ου αι.), τους οποίους ψάλλει ο Ματθαίος Τσαμκιράνης (5 CD, ηχογράφηση 1992-1993). Σώμα Έκτο Πολυέλεοι, τους οποίους ψάλλει ο Μητροπολίτης Νικόδημος Βαλληνδράς (CD 1ο, ηχογράφηση 1992) και ο Πρωτοψάλτης Λεωνίδας Σφήκας (CD 2ο-5ο, ηχογράφηση 1988). Σώμα Έβδομο Κρατήματα (CD 1ο, Κρατήματα 16ου αιώνα), ψάλλει ο Πρωτοπρεσβύτερος του Οικουμενικού Πατριαρχείου Πατήρ Παναγιώτης Τσινάρας (ηχογράφηση 1988).
Όλα τα προηγούμενα μέλη, όπως ήδη έχει αναφερθεί, εκτελούν σπουδαίοι παραδοσιακοί ψάλτες, οι τελευταίοι σήμερα μιας μεγάλης ερμηνευτικής παράδοσης, οι περισσότεροι από τους οποίους δεν υπάρχουν πια: ο Άρχων πρωτοψάλτης του Oικουμενικού Πατριαρχείου Θρασύβουλος Στανίτσας (1910-†1987), ο πρωτοψάλτης του Πρωτάτου Αγ. Όρους πατήρ Διονύσιος Φιρφιρής (1912-†1990), ο μητροπολίτης Νικόδημος Βαλληνδράς (1915 - †2008), ο Άρχων λαμπαδάριος του Oικουμενικού Πατριαρχείου Βασίλειος Εμμανουηλίδης (γ. 1932), ο Μέγας Πρωτοπρεσβύτερος του Oικουμενικού Πατριαρχείου πατήρ Γεώργιος Τσέτσης (γ. 1934), ο πρωτοπρεσβύτερος του Πατριαρχικού ναού στο Φανάρι πατήρ Παναγιώτης Τσινάρας (1910-†1995), ο πρωτοψάλτης Αθηνών και Χίου Λεωνίδας Σφήκας (1921-†2000), ο πρωτοψάλτης Καβάλας Ματθαίος Τσαμκιράνης (1925-†2006), ο Άρχων πρωτοψάλτης Θεσσαλονίκης Χαρίλαος Ταλιαδώρος (γ. 1926), και οι νεώτεροι Αγιορείτες μοναχοί Αντίπας (γ. 1955), Αμφιλόχιος (γ. 1961), Φιλόθεος (γ. 1963) και Ιωσήφ (γ. 1958). Πρόκειται για ψάλτες, οι οποίοι διατηρούν όλοι ύφος και τεχνική χωρίς καθόλου σύγχρονες επιρροές ή επικαλύψεις, και οι οποίοι υπηρετούν ακόμη λαμπρά την ιστορική ερμηνεία. Από την άποψη αυτή, η ηχογράφησή τους πρέπει να θεωρηθεί, και αυτόνομα, ως σπουδαιότατο επιστημονικό γεγονός. Πέρα από τα πολλά πρωτότυπα μέλη και τους σπουδαίους ψάλτες, ιδιαίτερα πρέπει να τονισθεί, τέλος, και ο ακραιφνής φιλολογικός χαρακτήρας των Μνημείων. O χαρακτήρας αυτός τεκμαίρεται από όλα τα δεδομένα, κυρίως όμως από τα συνυπάρχοντα παντού σύνθετα πολυσέλιδα Βιβλία.
Σ' αυτά καταχωρούνται:
- όλα τα αναγκαία ιστορικά και φιλολογικά δεδομένα, αναλύσεις μελών, η αποτίμηση της εκάστοτε ερμηνείας, σύντομα βιογραφήματα συνθετών και ερμηνευτών,
- τα πρωτότυπα Χειρόγραφα (μεταγραμμένα με ειδικό Ηλεκτρονικό πρόγραμμα) ή Παλαιότυπα μουσικά Κείμενα από τα οποία ψάλλονται τα μέλη, και
- ορισμένα επιπλέον φιλολογικά συμπληρώματα, Προλεγόμενα, Κατάλογοι, Ευρετήρια, πλούσιο Φωτογραφικό υλικό, κ.ά.